Giai đoạn thiếu niên là bước chuyển tiếp trong cuộc đời – là khoảng thời gian nhạy cảm diễn ra nhiều khó khăn, thách thức mà bất cứ ai cũng phải trải qua. Những khó khăn của tuổi thiếu niên phải trải qua là gì? Cách thức ứng phó ra sao? Cùng Orihap đi tìm hiểu chi tiết ngay dưới đây.
Những khó khăn của tuổi thiếu niên
Lứa tuổi thiếu niên là giai đoạn phát triển mạnh mẽ về thể chất lẫn tâm lý. Tuổi chưa lớn mà cũng không còn trẻ con này khiến các em có những hoang mang về bản thân. Nếu không được giúp đỡ, định hướng thì rất dễ sa ngã vào những tiêu cực như sau:
Nhân cách chưa ổn định
Một số thiếu niên không hình thành được biểu tượng tích cực về bản thân, chưa có sự ổn định về nhân cách. Những biến đổi về tiêu cực mặt tâm lý, cảm xúc, hành vi… Nếu không được định hướng, giáo dục một cách kịp thời sẽ gây nên những biểu hiện lệch lạc như phá thai, tự tử, sử dụng các chất kích thích… Điều này thể hiện ở một số đặc điểm sau:
Cảm xúc thất thường
Sự không ổn định tâm trạng cảm xúc thất thường của trẻ một phần liên quan đến quá trình chín muối tính dục cũng như những cải tổ sinh lý trong cơ thể. Phần khác là do các yếu tố thuộc về nhân cách và môi trường xung quanh.
Chưa ổn định về mặt nhận thức các chuẩn mực đạo đức
Trẻ chưa có hệ thống chuẩn mực đạo đức bền vững. Các em có thể làm những việc vi phạm pháp luật, vi phạm chuẩn mực hành vi đạo đức vì các giá trị của nhóm bạn mà nó tham gia. Theo nhiều nghiên cứu, chỉ khoảng 10% số trẻ 16, 17 tuổi bắt đầu trở nên độc lập, không phụ thuộc vào nhóm bạn về mặt đạo đức và hành vi.
Chưa ổn định về mặt tự đánh giả
Tự đánh giá của trẻ phụ thuộc vào các yếu tố bên ngoài rất nhiều. Những hình ảnh riêng lẻ về “cái tôi” của trẻ rất bấp bênh và chưa gắn kết với nhau thành một hệ thống hài hòa, ổn định. Sự ổn định chỉ bắt đầu vào cuối tuổi thiếu niên, vào khoảng 17, 18 tuổi.
Mâu thuẫn trong tính cách và xu hướng
Đây cũng là một biểu hiện của sự chưa ổn định về nhân cách của thiếu niên. Các em vừa muốn được thừa nhận và được những người khác tôn trọng, đồng thời lại tỏ ra bất cần và làm bộ không cần che giấu những nét cá tính phản diện của mình.
Tính cách của các em thể hiện không nhất quán ở các tình huống khác nhau (lúc thì rụt rè, nhút nhát, lúc lại thô lỗ, suồng sã, lúc đa cảm, đa sầu, lúc lại vô tình, nhẫn tâm; tâm hồn lúc mở rộng lúc hẹp hòi ích kỷ; lúc muốn giống bạn bè, lúc lại cố gắng làm mình nổi trội bằng mọi cách).
Một số thiếu niên một mặt tỏ rõ sự chống đổi những khuôn mẫu, quy tắc xã hội; mặt khác lại tôn thờ những thần tượng của ninh một cách mù quáng.
Dễ có những hành vi nguy cơ và để bị lợi dụng
Những nguyên nhân làm nảy sinh các vấn đề của thiếu niên rất khác nhau. Một trong số đó là mong muốn tự khẳng định và được nổi bật, muốn thể hiện cái Tội và cá tính riêng của mình, dẫn đến sự chống đối những chuẩn mực và quy tắc xã hội chung đang tồn tại xung quanh trẻ.
Sự không ổn định về mặt nhân cách và dễ bị ảnh hưởng bởi các tác động bên ngoài, đặc biệt là của các nhóm bạn khiến cho thiếu niên dễ có những hành vi bắt chước, a dua.
Bên cạnh đó, sự cô đơn, cảm giác không có ai hiểu mình trong gia đình và trường học là những yếu tố dẫn đến việc thiết niên gia nhập vào những nhóm bạn bè xấu và dễ bị lợi dụng.
Mặc dù chỉ có khoảng từ 10 đến 20% thiếu niên có thể ở những vấn đề rối nhiễu, chúng ta vẫn nên đề cập đến một số hành vi nguy cơ được coi là mặt trái của lứa tuổi này và một số nguyên nhân của chúng để phòng ngừa.
Bị lạm dụng tình dục
Thật đáng tiếc là hiện nay có rất nhiều thiếu niên bị lợi dụng hoặc bị lạm dụng tình dục (bị buộc phải quan hệ tình dục khi không đồng ý). Có lẽ những trường hợp được thông báo công khai chỉ là một phần nhỏ số các vụ việc xảy ra trên thực tế.
Dạng phổ biến nhất của hành vi lạm dụng tình dục là việc những người đàn ông lớn tuổi, họ hàng hay bạn thân của gia đình xâm hại đến chị em nữ. Việc thực hiện hành vi lạm dụng tình dục có thể diễn ra trong một thời gian dài, được che giấu bởi kẻ thực hiện hành vi và nạn nhân.
Đôi khi, ngay cả mẹ của nạn nhân cũng không hề hay biết chuyện gì đã xảy ra với con gái mình. Trong nhiều trường hợp, thậm chí người mẹ còn không tin những điều con gái nói, hoặc giả nếu có nghe và tin thì cũng không có những biện pháp thích hợp để bảo vệ con mình khỏi bị xâm hại.
Tác động của các hành vi xâm hại tình dục đến trẻ rất nặng nề. Những trẻ bị tổn thương bởi xâm hại tình dục luôn mặc cảm, xấu hổ và tỏ ra bất lực trước hoàn cảnh.
Chúng luôn có cảm giác bị cô lập, lạc lõng khỏi đám bạn và mất hết niềm tin vào người lớn. Một số gặp rắc rối trong học tập, số khác tỏ ra bị suy sụp về thể chất, có những trẻ sa vào vòng phạm pháp.
Trường hợp trẻ tự dồn nén căm hận vào bên trong, trầm uất và có ý định tự tử cũng không phải là cá biệt. Một số khác lại tự oán trách bản thân đã để kẻ phạm tội lỗi cuốn.
Các hành vi xâm hại tình dục còn có hậu quả lâu dài ảnh hưởng đến việc tự đánh giá và nhận định giá trị bản thân ở trẻ trong suốt cuộc đời sau này.
Xâm hại tình dục cũng xảy ra đối với trẻ em nam, chủ yếu là tiếp xúc đồng giới. Kẻ xâm hại thường là người trong gia đình, hành vi xâm hại do những người đàn ông lớn tuổi thực hiện luôn gây tổn thương nặng nề cho trẻ, khiến chúng cảm thấy xấu hổ và bất lực trước kẻ tấn công.
Có thai ngoài ý muốn
Mặc dù số lượng trẻ em tuổi thiểu niên có quan hệ tình dục ở Việt Nam không phải là nhiều so với các nước phương Tây hay Thái Lan, song hàng năm, ở Việt Nam vẫn có khoảng 300.000 ca nạo phá thai độ tuổi vị thành niên (15–19 tuổi), trong đó số trẻ từ 14 đến 17 tuổi nạo hút thai không ít (dẫn theo phunutoday on 21.5.2012).
Những đứa trẻ có quan hệ tình dục sớm thường là những trẻ sống tự do, không tìm được sự “yêu thương” trong cuộc sống gia đình cũng như trong các mối quan hệ bạn bè. Nhiều em có lối sống buông thả, vô trách nhiệm và cỏ thái độ thờ ơ trước cuộc sống.
Nguyên nhân chủ yếu của việc có thai ngoài ý muốn là thiếu hiểu biết về sự thụ thai, thiếu hụt thông tin về tình dục an toàn, không hề sử dụng các biện pháp tránh thai. Một số em tin rằng “chuyện này chẳng bao giờ xảy ra với mình” và rất hoang mang khi có thai ngoài ý muốn.
Nạo hút thai ở tuổi thiếu niên có thể gây ra những hậu quả nghiêm trọng về sức khỏe sinh sản, thể chất và tâm hồn ở những giai đoạn lứa tuổi sau.
Uống bia rượu
Bia rượu có tác động ức chế hệ thần kinh trung ương như thuốc ngủ hoặc thuốc an thần. Nếu như sử dụng chúng với liều lượng ít thì tác động tâm lý của nó là giảm sức ỳ và khả năng tự kiểm soát tăng có cảm giác bình yên và thấy thời gian trôi nhanh.
Uống rượu nhiều có thể dẫn tới hoa mắt, mất phương hướng vận động, tiếng nói bị mèo. Uống rượu thường xuyên sẽ gây tổn thương gan và não bộ.
Hiện nay, các quán bia rượu đang mọc lên rất nhiều và thu hút rất đông khách, đặc biệt là vào các buổi trưa và chiều tối. Việc tiêu tốn thời gian và tiền bạc ở quán bia rượu thể hiện trình độ dân trí thấp và kỹ năng bảo vệ sức khỏe kém. Thật không may là việc người lớn tụ tập, tán chuyện, uống rượu bia có ảnh hưởng không nhỏ đến trẻ em mới lớn.
Thiếu niên, đặc biệt là các em 15 – 17 tuổi, hình dung việc uống rượu bia như là biểu tượng của sự trưởng thành và sự chín chắn về mặt xã hội, do đó cũng có xu hướng sử dụng chúng để thể hiện bản thân.
Những thiếu niên xuất thân từ các gia đình nghiện ngập thường hay uống rượu bia bừa bãi. Một số em uống là do có những vấn đề tâm lý như: khủng hoảng đồng nhất, cảm giác không trọn vẹn về nhân cách, không có mục đích hoặc là luôn có xu hướng im kiến cảm giác và kinh nghiệm lạ.
Ngoài ra, tính tự trọng và sự am hiểu xã hội thấp cũng dẫn đến việc uống rượu bia bìa bãi ở thiếu niên,
Vi phạm pháp luật
Hành vi vi phạm pháp luật ở trẻ vị thành niên có đầy đủ các dạng và các mức độ khác nhau, từ đua xe, đánh nhau, trộm cắp, ma túy, đến cướp của giết người.
Các nghiên cứu xã hội học cho thấy có mối tương quan giữa sự vi phạm pháp luật với các yếu tố của môi trường sống. Tuy nhiên, trẻ vi phạm pháp luật không chỉ là do thiếu thốn hay do sống ở những môi trường tồi tệ.
Đa số thiểu niên vi phạm pháp luật bởi vì không có kỹ năng hoặc là có thái độ chống đối xã hội. Một số không có khả năng tự kiềm chế các cơn tức giận hoặc không tìm ra lối thoát cho sự thất vọng.
Một số thực hiện các hành vi vi phạm pháp luật để có những trải nghiệm mạnh. Cũng có những thiếu niên vi phạm pháp luật chỉ vì các em chơi với lũ bạn xấu và bị chúng rủ rê.
Ngoài những yếu tố nêu trên thì các phương tiện truyền thông cũng ảnh hưởng tới sự phát triển bạo lực và hành vi phạm pháp luật ở trẻ vị thành niên. Chẳng hạn, phim ảnh có thể lôi kéo các em (trong khi đồng nhất mình với các nhân vật bạo lực trong phim) mô phỏng hành vi tấn công, đánh nhau, trộm cắp, sử dụng ma tuý. Thậm chí là sao chép một cách mù quáng những cảnh bạo lực.
Tự tử
Trong một số hoàn cảnh đặc biệt, một số thiếu niên còn có hành vi tự tử. Theo một nghiên cứu của A.E. Lichko, 2002, hành vi tự tử ít khi là kết quả của một sự lựa chọn có ý thức, thường thì đó là bước tuyệt vọng của một người không còn khả năng nào để giải quyết những vấn đề của mình.
Theo tác giả, chỉ khoảng 10% các trường hợp tự tử của thiếu niên là thực sự không muốn sống còn 90% trường hợp là những “lời kêu cứu” (Dẫn theo Kuragina I.lu, 2005).
Một số yếu tố nguy cơ có thể dẫn đến tự tử ở trẻ, đó là: trước kia đã có ý định tự tử; trầm cảm do những trải nghiệm tồi tệ tế về việc bị bỏ rơi và bị mất lòng tin; bị lạm dụng tình dục hoặc bị đe dọa; mâu thuẫn, xung đột lâu dài trong các mối quan hệ với cha mẹ, bạn bè, thầy cô; nghĩ rằng tương lai tồi tệ và mình không bao giờ nhận được cái mà mình mơ ước.
Mặc dù nhiều thiếu niên có những biểu hiện này nhưng không có ý định tự tử, nhưng những yếu tố này có thể là tín hiệu cảnh báo về nguy cơ có thể xảy ra tự tử.
Những sự việc riêng lẻ không thể dẫn trở vị thành niên đến hành vi tự tử. Thông thường việc tự từ xảy ra khi có những vấn đề cá nhân hoặc là những vấn đề gia đình đã tồn tại từ lâu. Hành vi tự từ có thể được lên kế hoạch trước, nhưng cũng có thể là hành vi bột phát (Dẫn theo Grace J. Craig 2004).
Những trung tâm tư vấn tâm lý, đặc biệt là các trung tâm tư vấn tâm lý qua điện thoại có thể giúp phòng ngừa tự tử. Cẩn cung cấp rộng rãi cho trẻ em tuổi thiếu niên các số điện thoại tư vấn về vấn để tự tử.
Có thể thấy, trẻ vị thành niên bị lôi kéo vào hành vi nguy cơ vì một loạt nguyên nhân. Có thể là do các em không hiểu hành vi của mình là hành vi nguy cơ. Đôi khi là do các em thiếu thông tin, coi thường cảnh báo từ người lớn hoặc là những cảnh báo này không tạo ra hiệu quả cần thiết.
Một số nhà nghiên cứu cho rằng, thiếu niên khi thực hiện những hành vi nguy hiểm đánh giá thấp xác suất tồi tệ có thể xảy ra, nói cách khác là các em không hề nghĩ rằng mình sẽ bị tổn thương. Các em chỉ chú ý đến mong muốn vượt trội, chẳng hạn như có được vị thế cao trong con mắt những bạn cùng lứa.
Các yếu tố chính gây nên loại hành vi này là sinh học/di truyền, môi trường xã hội, môi trường gia đình, nhân cách của thiếu niên. Những yếu tố này tác động qua lại lẫn nhau, đùn đẩy thiếu niên thực hiện những hành vi nguy cơ, hoặc là có lối sống không lành mạnh nói chung.
Chẳng hạn, những em có cha mẹ nghiện rượu hoặc sử dụng ma tuý hoặc những em thường xuyên nhìn thấy sự nghiện ngập của những người xung quanh và những mẫu hành vi tiêu cực đều có xác suất sử dụng ma tuý lớn hơn những em sống trong các gia định và môi trường xung quanh lành mạnh.
Nhìn chung, tuổi thiếu niên là giai đoạn lứa tuổi chín muồi tỉnh dục và trưởng thành dần về tâm lý.
Khả năng tự nhận thức của các em phát triển vượt bậc nhờ có tư duy trừu tượng. Trong tự ý thức của thiếu niên diễn ra những biến đổi sâu sắc, xuất hiện “cảm giác mình đã lớn” và “biểu tượng về bản thân” đang hình thành và ổn định dẫn.
Ngoài xu hướng muốn được độc lập, vấn đề giao tiếp của thiếu niên với các bạn cùng lứa cũng cần được quan tâm tới..
“Giao tiếp thân tình” đóng vai trò quan trọng bên cạnh hoạt động chủ đạo là hoạt động học tập của trẻ em giai đoạn lứa tuổi này. Xuất hiện tình bạn thân thiết và sự nổi kết vào những nhóm không chính thức. Xuất hiện những ham thích, say mê, sở thích khác nhau. Tuy nhiên, nhân cách của thiếu niên vẫn còn chưa ổn định, dễ bị ảnh hưởng bởi các yếu tố bên ngoài.
Đến cuối tuổi thiếu niên, những biểu tượng khác nhau về bản thân có xu hướng tích hợp vào một cấu trúc thống nhất, ổn định hơn. Hình thành tính đồng nhất – một cấu trúc tâm lý mới trong quá trình phát triển nhân cách giai đoạn lứa tuổi thiếu niên, đầu tuổi thanh niên.
Bảo vệ quyền được tự quyết định của mình, trẻ không muốn cha mẹ đi sâu, kiểm soát nhiều lĩnh vực của cuộc sống của mình, và dễ xung đột với người lớn nếu bị xâm phạm những quyền này.
>>> Xem thêm: Tìm hiẻu dịch vụ sinh trắc vân tay hướng nghiệp
Giải pháp khắc phục những khó khăn của tuổi thiếu niên
Làm sao để ứng phó và khắc phục những khó khăn của tuổi thiếu niên. Dưới đây một vài cách thức cha mẹ nên tham khảo.
Bình tĩnh
Khi trẻ có nhận thấy trẻ có những biến đổi nêu trên, cha mẹ cần hết sức bình tĩnh để tìm hiểu nguyên nhân thực sự và tìm cách giải quyết phù hợp.
Nổi loạn ở lứa tuổi thiếu niên là điều hết sức bình thường. Đây là hệ quả tất yếu của não bộ phát triển từ trẻ em sang người lớn kéo theo sự thay đổi trong nhận thức và hành vi.
Giai đoạn khủng hoảng này chính là tiền đề để điều chỉnh các hoạt động thần kinh tạo nên sự trưởng thành và chín chắn hơn. Thay vì đau khổ, bó tay, nổi nóng, quát mắng, bạo lực với con…cha mẹ hãy học cách bình tĩnh, khéo léo giáo dục trẻ theo phương thức thông minh và khoa học phù hợp với lứa tuổi của con.
Trang bị kiến thức, kỹ năng cần thiết
Cha mẹ, nhà trường cần trang bị cho trẻ những kiến thức, kỹ năng cụ thể nhưu bảo vệ bản thân, từ chối tình dục, tình dục an toàn, cách thoát hiểm…theo nhiều phương pháp và cách thức khác nhau. Từ đó, trẻ sẽ biết cách ứng xử hợp lý để tránh được những nguy cơ gây tổn hại đến chúng.
Đừng quá mải mê công việc mà không quan tâm, để ý đến trẻ, hãy dành nhiều thời gian để tâm sự, trò chuyện với con.
Nhờ sự giúp đỡ chuyên gia tâm lý
Nếu những khó khăn của tuổi thiếu niên gây ra cho trẻ những triệu chứng như trầm cảm, stress.. ảnh hưởng đến sức khỏe và chất lượng cuộc sống của trẻ. Hoặc trẻ có những đang lao vào vòng xoáy tiêu cực như vi phạm pháp luật, sử dụng ma túy, rượu bia.. mà bạn không có cách nào khuyên giải. Hãy thử nhờ sự giúp đỡ của các chuyên gia tâm lý.
Chuyên gia/bác sĩ tâm lý là những người am hiểu chuyên sâu về tâm lý của trẻ. Họ sẽ chỉ ra cho bạn nguyên nhân và áp dụng liệu pháp tham vấn điều trị tâm lý phù hợp với tình trạng của trẻ. Bạn hoàn toàn yên tâm vì chuyên gia tại các trung tâm tư vấn, trị liệu tâm lý làm việc trên nguyên tắc bảo mật tuyệt đối, là người có thể giúp trẻ nhận thức vấn đề và kiểm soát tình huống một cách hiệu quả.
Nếu hành vi của con khiến bạn lo lắng, hãy tìm sự trợ giúp từ chuyên gia sức khỏe tâm thần. Các nguồn lực chăm sóc sức khỏe tâm thần bạn có thể tìm đến bao gồm nhà tâm lý học đường tại trường của con, bác sĩ tâm thần, chuyên gia tâm lý.
Ngoài ra, cha mẹ nên cũng như cách thức phù hợp với trẻ em giai đoạn này như:
- Xây dựng bầu không khí tâm lý gia đình vui vẻ, hòa thuận và chia sẻ lẫn nhau;
- Chọn lựa phong cách giáo dục phù hợp, tôn trọng con cái; phát triển tính tự trọng, sự am hiểu của con;
- Phối hợp với các cán bộ làm công tác xã hội và giáo viên áp dụng những biện pháp phòng ngừa, trường hợp bất đắc dĩ phải chuyển con mình đến mồi trung an toàn hơn để tránh ảnh hưởng của nhóm bạn xấu.
- Chỉ bảo, hỗ trợ, động viên, yêu thương
Chia sẻ về những khó khăn của tuổi thiếu niên nêu trên chắc hẳn đã giúp bố mẹ thấu hiểu phần nào khủng hoảng trẻ phải đối mặt. Từ đó, ba mẹ cần có cách ứng xử phù hợp để giúp các em phát triển và vượt qua những khó khăn của giai đoạn lứa tuổi này.
