Hoạt động giao tiếp của thiếu niên trong các mối quan hệ như bạn bè, thầy cô, cha mẹ… giữ vai trò chủ đạo trong quá trình hình thành và phát triển nhân cách của trẻ. Nắm chắc những đặc điểm giao tiếp của thiếu niên giúp ba mẹ tương tác và có phong cách giáo dục, phù hợp.
Giao tiếp của thiếu niên với bạn bè
Bên cạnh hoạt động học tập, giao tiếp với bạn ở tuổi thiếu niên trở thành hoạt động chủ đạo ở tuổi thiếu niên.
Giao tiếp với bạn bè đã trở thành nhu cầu rất mạnh mẽ của thiếu niên, đôi khi lấn át cả hoạt động học tập. Nếu như ở tuổi nhi đồng, các em giao tiếp để trao đổi với nhau về việc học là chính, thì bây giờ, nhiều em đi học chỉ để nói chuyện, giao tiếp với bạn bè.
Thiếu niên thường giao tiếp với các bạn đồng trang lứa nhiều hơn là với trẻ em nhỏ tuổi hoặc với người lớn. Nguyên nhân chính là do cách lựa chọn hành vi ứng xử muốn thể hiện mình là người lớn nên ít kết bạn với đám trẻ con, đồng thời muốn để cao cuộc sống tự lập, không cần sự chỉ bảo của người lớn, không muốn người lớn mắng mỏ nên ít giao tiếp với người lớn.
Điều đó có thể dẫn đến những hậu quả tiêu cực: một mặt, tách biệt khỏi đám trẻ nhỏ khiến thiếu niên bị mất đi vai trò thủ lĩnh đối với chúng, mặt khác, tách biệt khỏi người lớn làm thiếu niên không thể tận dụng được các cơ hội học hỏi thêm những điều mới mẻ, cơ hội được làm việc cùng với người lớn có kinh nghiệm hơn.
Giao tiếp với bè bạn trở thành dạng hoạt động quan trọng trong quá trình giao tiếp, thiếu niên tìm thấy ở bạn bè những điểm tương đồng, sự thông hiểu, và sự chấp nhận, điều mà thiếu niên không tìm thấy trong giao tiếp với người lớn và trẻ nhỏ. Giao tiếp với bạn cùng tuổi giúp trẻ hiểu bản thân hơn, tự tin hơn, và giúp trẻ phát triển tự ở thức và nhân cách của mình.
Tình bạn của thiếu niên là một tình cảm phức tạp, đôi khi mâu thuẫn. Trẻ có xu hướng tìm người bạn trung thành, gần gũi, nhưng mặt khác lại hay thay đổi bạn. Nếu người bạn không chú ý hoặc đánh giá không đúng những sự việc mà trẻ cho là rất quan trọng tình bạn có thể chấm dứt. Khi đó, trẻ cảm thấy cô đơn, và sẽ tìm người bạn mới có cùng chung sở thích, cách nhìn nhận, đánh giá.
Theo nghiên cứu của một số nhà tâm lý học Mỹ, bạn thân của thiếu niên thường là những bạn cùng tuổi, cùng giới tỉnh, học cùng lớp, thuộc cùng một tầng lớp xã hội.
Chúng thường có cùng mức thành công trong học tập. Nhưng không phải bao giờ cũng vậy. Đối khi một cô bé nghiêm túc, học giỏi lại là bạn thân của một cô bé khác nổi trội không phải trong học tập, mà trong giao tiếp và những trò giải trí khác.
Sự hấp dẫn cuốn hút của những tính cách khác nhau (thậm chí đối nhau) thường được giải thích bởi trẻ tìm thấy trong người bạn của mình những phẩm chất hấp dẫn mà bản thân mình không có.
Thiếu niên rất chọn lựa các mối quan hệ bạn bè thân thiết. Nhưng phạm vi giao tiếp của trẻ lại rộng hơn các lứa tuổi trước đó nhiều, Các em có thêm nhiều người quen, và đặc biệt là có những nhóm bạn không chính thức, gắn kết với nhau bởi sở thích chung hoạt động chung.
Nếu trẻ tham gia vào nhóm có mức độ phát triển xã hội cao, thì nhóm sẽ ảnh hưởng tốt tới sự phát triển nhân cách của trẻ vì chúng thưởng chấp nhận và định hướng theo các giá trị và chuẩn mực của nhóm đó.
Tuy nhiên có rất nhiều trẻ không tìm thấy chỗ đứng của mình ở nhóm nào cả. Thường đó là những đứa trẻ sống khép kín, không tự tin, hay tự ái, hoặc hay gây gổ, đòi mọi người để ý đến mình, thờ ơ với những công việc chung của nhóm. Những trẻ như vậy thường cảm thấy lạc lõng, cô đơn giữa đám bạn bè.
Giao tiếp của thiếu niên với người lớn(cha mẹ)
Bên cạnh đặc điểm giao tiếp với bạn bè, thiếu niên còn có sự thay đổi trong phong cách giao tiếp với người lớn, điển hình là ba mẹ của mình.
Mặc dù ảnh hưởng của cha mẹ tới thiếu niên đã thu hẹp hơn rất nhiều chứ không còn bao trùm mọi lĩnh vực đời sống của trẻ như trước nữa nhưng giao tiếp của cha mẹ với thiếu niên có vai trò vô cùng quan trọng.
Các ý kiến của bạn bè thưởng được thiếu niên rất quan tâm, đặc biệt đối với các vấn đề như ăn mặc, sở thích, giải trí quan hệ bạn bè, nhưng định hướng giá trị, chuẩn mực đạo đức, quan điểm xã hội của thiếu niên lại chịu ảnh hưởng nhiều nhất vào ý kiến của cha mẹ và giáo dục gia đình.
Nếu không tìm thấy sự định hướng chắc chắn, phù hợp từ cha mẹ và gia đình, trẻ sẽ định hướng theo các giá trị của các nhóm bạn bè và rất có thể là các giá trị không đúng đắn.
Xuất hiện những mâu thuẫn giữa cha mẹ và con
Không phải tự nhiên người ta gán cho lứa tuổi thiếu niên những cái tên như giai đoạn “khủng hoảng”, “nổi loạn”, “bão tố”, “bất trị”.
Theo quan điểm rất phổ biến hiện nay thì bên cạnh những thay đổi mãnh liệt về cơ thể, tâm lý, vị thế xã hội, thiếu niên còn phải đối mặt với những khó khăn của tuổi thiếu niên và áp lực thường xuyên từ phía cha mẹ mình.
Hầu như trong tất cả các gia đình có con ở tuổi thiếu niên đều có mâu thuẫn nảy sinh giữa cha mẹ và con cái. Đôi khi mâu thuẫn có thể trở nên gay gắt và biển thành xung đột. Trẻ sử dụng xung đột và quậy phá để giành được quyền tự quyết và sự độc lập với cha mẹ.
Trên thực tế, theo kết quả của nhiều nghiên cứu (Powers, 1989; Đỗ Hạnh Nga, 2005), không có quá nhiều gia đình có xung đột tâm lý giữa cha mẹ và con như chúng ta vẫn tưởng. Mặc dù khoảng cách về quan điểm giữa cha mẹ và thiếu niên nhìn chung là tăng lên, nhưng điều đó không nhất thiết dẫn đến sự phủ định lẫn nhau hay mâu thuẫn gay gắt.
Ở những gia đình có mâu thuẫn giữa cha mẹ và con tuổi thiểu niên, nguyên nhân chính là do khác biệt nhận thức giữa cha mẹ và con về nhu cầu độc lập của con.
Con cái mong muốn được tự mình đưa ra quyết định đối với những lĩnh vực trong cuộc sống hàng ngày và giảm sự phụ thuộc vào những quy tắc do bố mẹ đưa ra.
Trong khi đó, cha mẹ vẫn tiếp tục ứng xử với con như hồi còn bé, coi nhẹ khả năng độc lập của con, vẫn bắt con phải tuân theo những quan niệm hay quy định của mình. Xu hướng biến đổi hệ giá trị trong xã hội hiện đại cũng góp phần tạo nên xung đột thế hệ này.
Các bậc cha mẹ và những đứa con tuổi thiếu niên cũng cần hiểu rằng sự độc lập không phải là muốn làm gì thì làm, không ai được can thiệp. Độc lập cũng không có nghĩa là không liên quan, không phụ thuộc lẫn nhau.
Chúng ta ai cũng đồng thời vừa độc lập, vừa phụ thuộc lẫn nhau trong tổng hòa các mối quan hệ xã hội (ví dụ, cô giáo và học sinh vừa là những nhân cách độc lập, vừa phụ thuộc và tương tác lẫn nhau trong hoạt động dạy – học).
Để phát triển và trưởng thành, cha mẹ và con cái trong gia đình cũng vừa phải độc lập nhưng cũng vừa phụ thuộc lẫn nhau. Không có sự độc lập tuyệt đối cũng như không có sự phụ thuộc hoàn toàn. Sự độc lập và phụ thuộc lẫn nhau luôn là những nhân tố giúp phát triển và gắn kết mọi người với nhau trong xã hội.
Phát triển tính độc lập ở trẻ vị thành niên nên hiểu là sự phát triển tư duy độc lập và khả năng tự điều chỉnh hành vi cho phù hợp với chuẩn mực đạo đức xã hội. Nếu hiểu như vậy thì cha mẹ vẫn tiếp tục ảnh hưởng tới các con, cùng giúp các con hình thành và phát triển tính độc lập – một phẩm chất quan trọng của con người trong xã hội hiện đại – bằng các phương pháp giao tiếp và ứng xử hợp lý.
Lưu ý về phong cách giáo dục của cha mẹ
Giáo dục của cha mẹ là tập hợp các hành động đặc thù, diễn ra đồng thời hay riêng lẻ, nhằm tác động một cách có mục đích lên sự phát triển nhân cách của trẻ.
Phong cách giáo dục của cha mẹ là một cấu trúc tâm lý thể hiện quan điểm, thái độ, hành vi của cha mẹ cũng như những giá trị mà cha mẹ theo đuổi trong việc nuôi dạy con cái.
Có rất nhiều học thuyết và ý kiến khác nhau về cách tốt nhất để nuôi dạy trẻ, về “liều lượng” thời gian và công sức mà các bậc cha mẹ cần dành cho trẻ, cũng như có nhiều cách phân loại phong cách giáo dục của cha mẹ (Baumrind, 1980, 1991; Maccoby, Martin, 1983; Darling & Steinberg, 1993; Chao, 1994; v.v…). Tuy nhiên cách phân loại được nhiều tác giả đồng tình nhất là cách phân loại của D. Baumrind và E. Maccoby.
Dựa trên mức độ quan tâm, khích lệ (responsiveness) và yêu cầu, đòi hỏi (demandingness) của cha mẹ đối với con, các tác giả đã chia Phong cách giáo dục của cha mẹ ra thành bốn loại: uy tín, độc đoán, nuông chiều và phó mặc (authoritative, authoritarian, permissive, uninvolved).
Các phong cách phản ánh một cách đa dạng các giá trị chuẩn mực của cha mẹ, cũng như “tỉ lệ” giữa trách nhiệm và yêu cầu của cha mẹ đối với con cái.
Nếu cha mẹ quan tâm, khích lệ hoặc yêu cầu, đòi hỏi
Các bậc cha mẹ yêu cầu, đòi hỏi cao ở con thường kiểm soát con chặt chẽ. Những cha mẹ yêu cầu, đòi hỏi thấp thường ít kiểm soát và kiểm tra công việc của con.
Các bậc cha mẹ quan tâm, khích lệ con ở mức cao thường có tình cảm nồng ấm với con, hay mỉm cười, hay khen ngợi và tỏ ra ủng hộ chúng. Những cha mẹ không có xu hướng này, ngược lại, thường hay mắng mỏ, phê phán, đánh giá thấp đứa trẻ và ít khi biểu lộ sự khích lệ, tán đồng.
Theo các tác giả, mức độ “yêu cầu, kiểm soát” và “quan tâm, tình cảm” của cha mẹ có ảnh hưởng tới tự đánh giá, tự ý thức, năng lực, sự phát triển tâm lý và hành vi xã hội của trẻ.
Cha mẹ uy tín thường kết hợp sự quan tâm với yêu cầu, kiểm soát với sự quan tâm, tình cảm ấm áp. Họ đặt ra những quy tắc nhất định đối với hành vi của con, đồng thời giải thích cho chúng lý do và ý nghĩa của các quy tắc đó. Cha mẹ uy tin sẵn sàng lắng nghe những ý kiến của con mình và chấp nhận nếu ý kiến đó là hợp lý.
Kết quả nghiên cứu cho thấy những đứa trẻ của những cha mẹ uy tín thường có khả năng thích ứng tốt hơn so với những đứa trẻ khác. Chúng thường tự tin, có khả năng tự kiểm soát và có uy tín về mặt xã hội.
Nếu cha mẹ độc đoán
Cha mẹ độc đoán thường yêu cầu cao, kiểm soát chặt chẽ hành vi của con, nhưng ít quan tâm đến suy nghĩ và ý kiến của con, ít có những biểu hiện tình cảm ấm áp với chúng.
Họ yêu cầu con cái thực hiện nghiêm ngặt các quy định đã đưa ra, không giải thích thỏa đảng. Nếu đứa trẻ cãi lại hoặc vẫn dai dẳng yêu cầu giải thích thì cha mẹ có thể nổi giận, phạt, thậm chí đánh đòn.
Theo các nhà nghiên cứu, những đứa trẻ có cha mẹ độc đoán thường không cởi mở, nhút nhát, dễ nổi cáu. Khi lớn lên, các em thường có những phản ứng gay gắt với môi trường cấm đoán và sự trừng phạt, đôi khi chúng trở thành những đứa trẻ khó bảo, hay gây gổ và không ai nói được.
Nếu cha mẹ nuông chiều
Cha mẹ nuông chiều thường quan tâm, dành nhiều tình cảm cho con, nhưng kiểm soát con rất ít. Họ ít khi ngăn cấm con cái làm điều gì. Con trẻ làm gì tùy thích với sự chỉ bảo không đáng kể từ phía cha mẹ.
Đôi khi cha mẹ nuông chiều cũng nổi giận vì những hành động bừa bãi của con, nhưng cũng chỉ biểu lộ một cách yếu ớt. Họ hầu như không thực hiện được các chức năng chỉ bảo và giáo dục của cha mẹ đối với con cái mình.
Những đứa con ở các gia đình có cha mẹ nuông chiều thường mất hẳn sự chỉ đạo từ phía cha mẹ, không nghe lời và có tính gây gổ. Chúng thường ứng xử bột phát và không phù hợp với mọi người, dễ dãi với bản thân, không có ý chí.
Một số ít trẻ từ gia đình được nuông chiều cũng có thể trở thành những người tích cực, kiên quyết và sáng tạo, nếu chúng tìm được những người chỉ bảo thay thế (thầy cô, những người láng giềng tốt bụng, họ hàng).
Nếu cha mẹ phó mặc
Cha mẹ phó mặc thường không đoái hoài gì đến con cái. Họ không yêu cầu, kiểm soát con và cũng không quan tâm, tình cảm với chúng. Những cha mẹ này dường như chẳng có việc gì liên quan đến con mình.
Có thể cuộc sống của họ đầy những căng thẳng và các vấn đề phải giải quyết, đến nỗi họ không còn đủ năng lực để duy trì và thực hiện việc dạy bảo con cái. Tình hình rất bất lợi đối với những trẻ em có cha mẹ phó mặc. Khi sự thả lỏng kết hợp với sự thiếu hụt tình cảm thì đứa con rất dễ có những hành động kích động phá hoại, có thể dẫn đến những hành vi phạm pháp.
Ảnh hưởng của phong cách giáo dục của cha mẹ đối với con cái rất khác nhau ở những nền văn hoá khác nhau và khó có thể nói rằng một phong cách nào đó là tốt nhất (Darling & Steinberg, 1993).
Một số nhà nghiên cứu cũng nhận định rằng một số yếu tố của phong cách giáo dục độc đoán cũng có tính ưu việt của nó. Ví dụ, phong cách (thiên về) độc đoán được các bậc cha mẹ Trung Quốc sử dụng đã đem lại những thành công lớn cho con cái họ trong học tập (Chao, 1994).
Chúng ta cũng có thể thấy phương pháp huấn luyện hà khắc đã mang lại những thành tích thể thao lớn như thế nào cho vận động viên Trung Quốc tại các kỳ Olympic.
Tuy nhiên, phong cách uy tín được nhiều tác giả cho là có ảnh hưởng tốt nhất đến sự phát triển của con trẻ về trí tuệ, tình cảm cũng như sự phát triển các kỹ năng xã hội.
Người ta cũng thấy rằng, những trẻ có cảm nhận mạnh mẽ về giá trị bản thân như một nhân cách, đều được lớn lên trong các gia đình có cha mẹ không chỉ dạy dỗ chỉ bảo, trợ giúp mà còn cho phép con cái được quyền có chính kiến riêng.
Như vậy, phong cách giáo dục của cha mẹ trong độ tuổi thiếu niên có ảnh hưởng rất lớn đến sự phát triển của trẻ trong tương lai. Ba mẹ có thể giúp con hiểu hơn về bản thân mình qua các dịch vụ sinh trắc vân tay hoặc dịch vụ tham vấn trị liệu tâm lý khi cần thiết.
Hy vọng những thông tin hữu ích về đặc điểm giao tiếp của thiếu niên mà Orihap tổng hợp trên đây sẽ giúp cha mẹ thấu hiểu con hơn. Bạn đang giáo dục con theo phong cách nào? Hãy thay đổi ngay để phù hợp với đặc điểm giao tiếp của trẻ nhé.
