Rối loạn tăng động giảm chú ý là một trong những rối loạn tâm lý phổ biến nhất ở trẻ em, ảnh hưởng đến khả năng tập trung, kiểm soát hành vi và tương tác xã hội. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về ADHD, từ nguyên nhân, triệu chứng, đến các phương pháp điều trị hiệu quả. Với sự can thiệp đúng đắn, trẻ mắc ADHD có thể vượt qua những khó khăn để phát triển toàn diện hơn.
1. Rối loạn tăng động là gì?
Rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) là một loại rối loạn thần kinh phổ biến ở trẻ. Trẻ bị rối loạn tăng động thường khó kiểm soát sự chú ý, dễ bị phân tâm bởi những thứ xung quanh. Chúng cũng có xu hướng hành động trước khi suy nghĩ kỹ, dẫn đến những hành vi bốc đồng. Ngoài ra, trẻ ADHD thường có năng lượng dồi dào và khó ngồi yên một chỗ.
Tình trạng này thường xuất hiện từ thời thơ ấu và có thể kéo dài đến tuổi trưởng thành, gây ảnh hưởng đáng kể đến cuộc sống hàng ngày của người bệnh.
Tỷ lệ mắc ADHD:
Tỷ lệ trẻ em ở độ tuổi đi học mắc ADHD ở Mỹ khá cao, dao động từ 2% đến 20%. Tuy nhiên, ở Anh, tỷ lệ này lại thấp hơn đáng kể, dưới 1%.
Tỷ lệ bé trai mắc ADHD cao hơn bé gái từ 2-9 lần.
Các dấu hiệu của bệnh thường xuất hiện từ rất sớm nhưng thường chỉ được phát hiện khi bé bắt đầu đi học vì lúc này mới so sánh được hành vi của trẻ với các bạn cùng lớp.
2. Nguyên nhân – cơ chế bệnh sinh
Cho đến nay, các nhà khoa học vẫn chưa xác định được nguyên nhân chính xác gây ra tình trạng rối loạn tăng động giảm chú ý. Tuy nhiên, có một số yếu tố chính được cho là có liên quan đến sự phát triển của ADHD.
Di truyền
Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng, ADHD có xu hướng di truyền trong gia đình. Điều này có nghĩa là nếu cha mẹ hoặc anh chị em của một người bị ADHD thì người đó có nguy cơ mắc ADHD cao hơn so với những người không có tiền sử gia đình liên quan.
Tuy nhiên, ADHD không phải do một gen đơn lẻ gây ra mà có thể là kết quả của nhiều gen kết hợp. Chính vì vậy, các triệu chứng của ADHD có thể khác nhau ở mỗi người, có người tăng động nhiều hơn, có người lại khó tập trung hơn.
Chất dẫn truyền thần kinh
ADHD có thể liên quan đến sự mất cân bằng trong các chất dẫn truyền thần kinh trong não, đặc biệt là dopamine và norepinephrine. Đây là những chất hóa học đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm soát chú ý và hành vi.
Một số nghiên cứu cho thấy rằng, ở những người bị ADHD, các chất dẫn truyền thần kinh này không hoạt động bình thường hoặc không được sản xuất đủ, dẫn đến sự suy giảm khả năng tập trung và kiểm soát hành vi.
Thay đổi chức năng trong não
Khi quan sát sóng não bằng máy điện não đồ, các nhà khoa học thấy rằng hoạt động của não ở người ADHD có nhiều điểm bất thường so với người bình thường. Cụ thể, sóng não beta (liên quan đến trạng thái tỉnh táo, tập trung) thường tăng cao, trong khi sóng alpha (liên quan đến thư giãn) lại giảm.
Các hình ảnh chụp não cho thấy một số vùng não, đặc biệt là vùng trán, hoạt động kém hiệu quả hơn ở người ADHD. Vùng trán đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm soát hành vi, tập trung và lập kế hoạch. Việc hoạt động kém của vùng này có thể giải thích một phần các triệu chứng của ADHD.
Yếu tố khác
Một số yếu tố khác có thể làm tăng nguy cơ mắc ADHD như sinh non, nhẹ cân, động kinh hoặc tổn thương não.
Tuy nhiên, ADHD không phải do xem tivi nhiều, sống trong gia đình căng thẳng hay dị ứng thực phẩm gây ra.
3. Triệu chứng của rối loạn tăng động
Rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) thường biểu hiện qua hai nhóm triệu chứng chính: khó chú ý và tăng động. Những triệu chứng này thường xuất hiện từ khi trẻ còn nhỏ và có thể kéo dài suốt cuộc đời nếu không được can thiệp kịp thời.
Dưới đây là những biểu hiện cụ thể của từng nhóm triệu chứng này.
3.1. Triệu chứng thiếu chú ý
Trẻ em mắc ADHD thường gặp khó khăn trong việc duy trì sự tập trung, chú ý vào một hoạt động cụ thể. Những triệu chứng phổ biến bao gồm:
- Dễ bị phân tâm: Trẻ thường dễ dàng bị sao nhãng bởi những kích thích bên ngoài hoặc những suy nghĩ không liên quan, khiến trẻ khó tập trung vào công việc hiện tại.
- Không hoàn thành nhiệm vụ: Trẻ thường bắt đầu một công việc nhưng nhanh chóng mất hứng thú hoặc không thể hoàn thành vì bị phân tâm. Ví dụ, trẻ có thể bắt đầu làm bài tập nhưng chỉ trả lời một vài câu hỏi đầu tiên rồi bỏ dở.
- Không lắng nghe khi được nói chuyện: Trẻ dường như không chú ý khi người khác nói chuyện với mình, ngay cả khi không có yếu tố gây xao lãng rõ ràng.
- Mắc lỗi do cẩu thả: Trẻ thường xuyên mắc lỗi do không chú ý đến chi tiết, chẳng hạn như quên viết tên lên bài kiểm tra hoặc bỏ sót câu hỏi.
- Khó tổ chức công việc: Trẻ gặp khó khăn trong việc lập kế hoạch và tổ chức các hoạt động hàng ngày, thường làm việc một cách lộn xộn và thiếu sự ngăn nắp.
- Không thích hoặc né tránh những nhiệm vụ đòi hỏi sự tập trung: Trẻ thường không muốn tham gia vào các hoạt động cần ngồi yên hoặc duy trì sự tập trung trong thời gian dài, chẳng hạn như làm bài tập về nhà hoặc đọc sách.
- Hay quên và mất đồ: Trẻ thường quên các hoạt động hàng ngày hoặc làm mất những đồ vật cần thiết như bút, sách vở, hoặc đồ chơi.
3.2. Triệu chứng tăng động
Những trẻ mắc ADHD thường có mức độ hoạt động cao hơn bình thường và gặp khó khăn trong việc kiểm soát hành vi. Các biểu hiện cụ thể bao gồm:
- Khó chịu hoặc nhấp nhổm khi ngồi: Trẻ thường không thể ngồi yên mà luôn cần phải di chuyển, nhấp nhổm hoặc rung chân tay.
- Không ngồi yên: Trẻ thường rời khỏi chỗ ngồi trong các tình huống mà lẽ ra cần phải ngồi yên, chẳng hạn như trong lớp học hoặc khi ăn cơm.
- Không thể chơi yên lặng: Trẻ gặp khó khăn trong việc tham gia vào các hoạt động cần sự yên tĩnh, thường xuyên gây ồn ào hoặc làm phiền người khác.
- Luôn di chuyển: Trẻ thường không ngừng chạy nhảy, leo trèo trong các tình huống không phù hợp. Ở trẻ lớn hơn hoặc người lớn, điều này có thể biểu hiện dưới dạng cảm giác bồn chồn hoặc khó chịu khi phải ngồi lâu.
- Nói chuyện quá nhiều: Trẻ thường nói chuyện liên tục mà không để ý đến việc người khác có lắng nghe hay không.
- Nhanh nhảu trả lời trước khi nghe đầy đủ câu hỏi: Trẻ thường không kiên nhẫn chờ đến lượt mà hay chen vào hoặc trả lời trước khi người khác kịp hoàn thành câu hỏi.
- Không thể chờ đến lượt: Trẻ gặp khó khăn trong việc chờ đợi, chẳng hạn như khi xếp hàng hoặc tham gia các hoạt động nhóm.
- Ngắt lời hoặc làm phiền người khác: Trẻ thường ngắt lời hoặc can thiệp vào các hoạt động của người khác mà không xin phép, có thể tự ý sử dụng đồ vật của người khác hoặc xen vào các cuộc trò chuyện.
Xem thêm: Rối loạn tic ở trẻ em: Những điều phụ huynh cần biết!
4. Chẩn đoán ADHD
DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, phiên bản thứ 5) là bộ tiêu chuẩn được sử dụng rộng rãi trên toàn thế giới để chẩn đoán các rối loạn tâm lý, bao gồm ADHD. Theo tiêu chuẩn DSM-5, để được chẩn đoán ADHD, trẻ cần đáp ứng các tiêu chí sau:
- Ít nhất 6 triệu chứng của khó chú ý hoặc 6 triệu chứng của tăng động/xung động kéo dài ít nhất 6 tháng.
- Các triệu chứng xuất hiện trước 12 tuổi.
- Các triệu chứng phải xuất hiện trong ít nhất hai môi trường khác nhau (như ở nhà và ở trường).
- Các triệu chứng phải gây trở ngại hoặc suy giảm rõ rệt trong các hoạt động xã hội, học tập, hoặc nghề nghiệp.
- Các triệu chứng không phải là hậu quả của các rối loạn tâm lý khác như tâm thần phân liệt, trầm cảm, hoặc lo âu.
5. Phân loại rối loạn tăng động giảm chú ý
Rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) được chia thành 3 loại chính, mỗi loại có những đặc điểm riêng biệt.
- Thiếu chú ý: Trẻ thường hay quên, khó tập trung vào một việc quá lâu, dễ bị xao nhãng bởi những điều xung quanh.
- Tăng động: Trẻ rất hiếu động, khó ngồi yên, nói nhiều, và thường hành động trước khi nghĩ kỹ.
- Rối loạn kết hợp: Đây là dạng phổ biến nhất, trẻ vừa có những biểu hiện của thiếu chú ý, vừa có những biểu hiện của tăng động và bốc đồng.
6. Điều trị rối loạn tăng động giảm chú ý
Điều trị rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) là một quá trình liên tục và đòi hỏi sự kết hợp của nhiều phương pháp khác nhau. Mục tiêu của điều trị là giúp trẻ kiểm soát các triệu chứng, cải thiện khả năng tập trung, hành vi và chất lượng cuộc sống hàng ngày. Dưới đây là các phương pháp điều trị chính cho ADHD.
6.1. Điều trị bằng thuốc
Sử dụng thuốc là một trong những phương pháp điều trị phổ biến và hiệu quả nhất cho ADHD, đặc biệt là đối với trẻ em. Các loại thuốc này chủ yếu nhằm cải thiện khả năng tập trung và giảm thiểu các hành vi xung động, tăng động.
Thuốc kích thần
- Methylphenidate (Concerta, Ritalin): Đây là loại thuốc kích thần được sử dụng phổ biến nhất trong điều trị ADHD. Methylphenidate hoạt động bằng cách tăng cường giải phóng dopamine, một chất dẫn truyền thần kinh trong não, đặc biệt là ở những vùng liên quan đến kiểm soát chú ý và hành vi. Thuốc này đã được chứng minh là có hiệu quả cao ở khoảng 75% trẻ em mắc ADHD, với ít tác dụng phụ.
- Dextroamphetamine (Adderall): Đây là một loại thuốc kích thần khác được sử dụng khi methylphenidate không hiệu quả. Dextroamphetamine giúp tăng cường sự tập trung và kiểm soát hành vi bằng cách tăng cường hoạt động của các chất dẫn truyền thần kinh trong não.
Thuốc không kích thần
- Atomoxetine (Strattera): Đây là một chất ức chế hấp thu norepinephrine, hoạt động bằng cách ngăn chặn sự tái hấp thu của norepinephrine trong não, giúp cải thiện khả năng tập trung và giảm các hành vi xung động. Atomoxetine có thể được sử dụng cho trẻ em từ 6 tuổi trở lên và thường có ít tác dụng phụ hơn so với các thuốc kích thần.
- Bupropion: Bupropion là một loại thuốc chống trầm cảm đã được chứng minh là có hiệu quả trong việc điều trị ADHD ở một số trẻ em và thanh thiếu niên.
- Clonidine: Clonidine là một loại thuốc được FDA phê duyệt để điều trị ADHD từ năm 2010. Thuốc này có thể được sử dụng đơn độc hoặc kết hợp với các thuốc kích thần khác để kiểm soát các triệu chứng của ADHD.
6.2. Liệu pháp Tâm lý
Bên cạnh việc sử dụng thuốc, liệu pháp tâm lý cũng đóng vai trò quan trọng trong việc điều trị ADHD, đặc biệt là ở trẻ em. Các liệu pháp này có thể giúp cải thiện hành vi, tăng cường kỹ năng xã hội và giảm căng thẳng cho trẻ và gia đình.
- Liệu pháp hành vi: Đây là liệu pháp giúp trẻ học cách kiểm soát hành vi của mình thông qua việc sử dụng hệ thống khen thưởng và phạt. Cha mẹ và giáo viên sẽ được hướng dẫn cách lập kế hoạch và cấu trúc các hoạt động để khuyến khích hành vi tích cực. Ví dụ, trẻ có thể được thưởng khi hoàn thành tốt các nhiệm vụ hoặc tuân thủ các quy tắc trong lớp học.
- Giáo dục tâm lý: Giáo dục tâm lý là quá trình cung cấp kiến thức cho trẻ và gia đình về ADHD, giúp họ hiểu rõ hơn về tình trạng này và cách đối phó với nó. Điều này bao gồm việc thảo luận về nguyên nhân, triệu chứng, và các chiến lược quản lý ADHD trong cuộc sống hàng ngày.
7. Một số câu hỏi thường gặp
Dưới đây là phần trả lời của chuyên gia về một số câu hỏi thường gặp liên quan tới rối loạn tăng động giảm chú ý.
ADHD có chữa khỏi hoàn toàn được không?
ADHD không thể chữa khỏi hoàn toàn, nhưng các triệu chứng có thể được kiểm soát hiệu quả thông qua điều trị bằng thuốc, liệu pháp tâm lý và sự hỗ trợ từ gia đình và nhà trường.
ADHD có di truyền không?
ADHD có yếu tố di truyền mạnh mẽ. Nếu cha mẹ hoặc anh chị em mắc ADHD, nguy cơ mắc rối loạn này ở trẻ em trong gia đình sẽ cao hơn so với người không có tiền sử gia đình liên quan.
ADHD có ảnh hưởng đến cảm xúc của trẻ không?
Có, trẻ mắc ADHD thường có cảm xúc không ổn định, dễ bị kích động, cáu kỉnh, và khó kiểm soát cảm xúc, dẫn đến thay đổi tâm trạng nhanh chóng.
Có phải ADHD là do môi trường gia đình căng thẳng không?
ADHD không phải do môi trường gia đình căng thẳng gây ra, nhưng căng thẳng có thể làm trầm trọng thêm các triệu chứng của ADHD. Điều quan trọng là tạo ra một môi trường ổn định và hỗ trợ để giúp trẻ quản lý triệu chứng tốt hơn.
Làm thế nào để giúp trẻ ADHD hòa nhập tốt hơn tại trường học?
Giáo viên có thể giúp trẻ ADHD bằng cách sử dụng các kỹ thuật quản lý lớp học như khen ngợi và khuyến khích, điều chỉnh phương pháp giảng dạy linh hoạt và tạo điều kiện để trẻ tham gia vào các hoạt động phù hợp với khả năng của mình. Sự hợp tác chặt chẽ giữa nhà trường và gia đình cũng rất quan trọng.
Người lớn có thể mắc ADHD không?
Có, ADHD không chỉ ảnh hưởng đến trẻ em mà còn có thể kéo dài đến tuổi trưởng thành. Người lớn mắc ADHD có thể gặp khó khăn trong việc quản lý thời gian, tổ chức công việc, và kiểm soát cảm xúc.
Có phải tất cả trẻ hiếu động đều mắc ADHD?
Không phải tất cả trẻ hiếu động đều mắc ADHD. ADHD được chẩn đoán dựa trên các tiêu chí cụ thể và sự ảnh hưởng của các triệu chứng đến cuộc sống hàng ngày của trẻ.
ADHD có liên quan đến các rối loạn tâm lý khác không?
ADHD có thể đi kèm với các rối loạn tâm lý khác như lo âu, trầm cảm, hoặc rối loạn hành vi. Việc chẩn đoán và điều trị phải được thực hiện cẩn thận để quản lý cả ADHD và các rối loạn liên quan.
Rối loạn tăng động giảm chú ý không phải là dấu chấm hết cho sự phát triển của trẻ. Với sự hỗ trợ từ gia đình, nhà trường và các chuyên gia, trẻ mắc ADHD có thể vượt qua những thử thách và phát huy tiềm năng của mình.
