Trầm cảm ở trẻ em là một vấn đề tâm lý nghiêm trọng nhưng thường bị bỏ qua. Không chỉ gây ra những thay đổi tiêu cực về cảm xúc và hành vi, trầm cảm còn có thể để lại hậu quả lâu dài nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời. Bài viết này sẽ giúp bạn nhận diện các dấu hiệu, nguyên nhân và cách điều trị hiệu quả cho trầm cảm ở trẻ em, giúp các bậc phụ huynh chăm sóc con tốt hơn.
1. Trầm cảm ở trẻ em là gì?
Trầm buồn là một phản ứng cảm xúc tự nhiên mà mọi người thường trải qua trong cuộc sống. Tuy nhiên, khi cảm xúc trầm buồn trở nên nghiêm trọng và kéo dài ít nhất hai tuần sẽ ảnh hưởng đáng kể đến các hoạt động hàng ngày và có thể trở thành một bệnh lý gọi là rối loạn trầm cảm. Cũng như người lớn, trẻ em cũng có thể bị trầm cảm.
Trầm cảm ở trẻ em là gì?
Trầm cảm ở trẻ em là một tình trạng rối loạn tâm thần tương tự như ở người lớn nhưng có những điểm khác biệt đáng kể.
Trẻ em bị trầm cảm có thể ảnh hưởng đến nhiều khía cạnh của cuộc sống trẻ, bao gồm sự tăng trưởng thể chất, kết quả học tập tại trường và các mối quan hệ với bạn bè và gia đình.
Trầm cảm ở trẻ em được xem là một vấn đề nghiêm trọng vì nó là nguyên nhân hàng đầu dẫn đến hành vi tự sát. Đáng lo ngại là hơn 70% trẻ em bị rối loạn trầm cảm không được chẩn đoán và điều trị kịp thời và thích hợp. Điều này thường do sự kỳ thị với bệnh trầm cảm, các triệu chứng không điển hình, cũng như sự thiếu hiểu biết về sức khỏe tâm thần ở trẻ em.
Việc chẩn đoán và điều trị trầm cảm cho trẻ em dưới 7 tuổi còn khó khăn hơn, một phần do khả năng giao tiếp ngôn ngữ và biểu hiện cảm xúc của trẻ còn hạn chế. Trẻ nhỏ có thể biểu hiện trầm cảm qua các triệu chứng cơ thể như đau nhức toàn thân, đau đầu, hoặc đau bụng, dẫn đến việc dễ bị nhầm lẫn với các bệnh lý cơ thể.
Tỷ lệ mắc trầm cảm ở trẻ em
Khoảng 15% trẻ em có một vài triệu chứng của trầm cảm.
Ở trẻ nhỏ tuổi hơn (dưới 10 tuổi), tỷ lệ trầm cảm rất thấp (1-2%) và không có sự khác biệt giữa trẻ nam và nữ.
Tỷ lệ trầm cảm bắt đầu tăng lên sau tuổi 10 và sự khác biệt giữa nam và nữ cũng trở nên rõ ràng hơn. Ở độ tuổi 15, tỷ lệ trầm cảm khoảng 3-5% với sự khác biệt giữa nam và nữ tương tự như ở người lớn. Tỷ lệ này ở trẻ 17 tuổi dao động từ 3-5%, trong đó tỷ lệ mắc ở nữ cao gấp đôi so với nam.
Trầm cảm ở trẻ em là một rối loạn hay tái phát, với khoảng 70% bệnh nhân sẽ tái phát trong vòng 5 năm sau cơn trầm cảm đầu tiên.
2. Phân loại trầm cảm ở trẻ em
Trầm cảm ở trẻ em có thể được chia thành ba nhóm chính:
- Rối loạn trầm cảm chủ yếu: Loại trầm cảm này thường gặp ở trẻ em trong độ tuổi dậy thì và người trưởng thành. Các triệu chứng bao gồm cảm giác buồn chán kéo dài, suy nghĩ tiêu cực, mệt mỏi, ủ rũ, mất động lực, tự tách biệt khỏi người khác, thay đổi thói quen ăn uống (ăn ít hoặc ăn nhiều bất thường), đau đầu, mất ngủ hoặc giấc ngủ không sâu, khó tập trung, chán ghét mọi thứ xung quanh, cảm giác cô đơn và có thể nghĩ về cái chết hoặc có ý định tự tử.
- Rối loạn tâm trạng hỗn hợp: Đây là loại trầm cảm phổ biến ở trẻ từ 6 đến 10 tuổi. Nó thường xuất phát từ sự không hài lòng hoặc khó chịu với một điều gì đó kéo dài. Trẻ em có thể biểu hiện sự cáu gắt, nóng giận không rõ lý do, chống đối hoặc kích động quá mức với người xung quanh. Một số trẻ còn có xu hướng tự làm tổn thương bản thân hoặc người khác.
- Rối loạn khí sắc: Loại trầm cảm này có thể kéo dài nhiều năm và ảnh hưởng đến sức khỏe, cuộc sống và sự phát triển của trẻ. Các triệu chứng bao gồm chán ăn, mệt mỏi, khó ngủ, uể oải, buồn bã, bi quan, ù tai kéo dài, và cảm giác tuyệt vọng.
3. Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ dẫn tới trầm cảm ở trẻ em
Trầm cảm ở trẻ em có thể phát sinh từ nhiều nguyên nhân khác nhau, chủ yếu đến từ yếu tố di truyền và những tác động từ môi trường xung quanh. Một số nguyên nhân chính bao gồm:
- Áp lực học tập: Trẻ em thường bị áp lực từ gia đình về thành tích học tập, đặc biệt khi bị so sánh với bạn bè hoặc người khác. Sự căng thẳng và mệt mỏi kéo dài từ áp lực này có thể dẫn đến tình trạng trầm cảm.
- Bạo lực học đường: Đây là một trong những nguyên nhân chính gây trầm cảm ở trẻ. Nạn nhân của bạo lực học đường thường có xu hướng che giấu, sợ hãi và sống khép kín, từ đó dần dần phát triển trầm cảm.
- Ảnh hưởng từ gia đình: Môi trường gia đình đóng vai trò quan trọng đối với tâm lý của trẻ. Trẻ em lớn lên trong gia đình hạnh phúc thường có tâm lý ổn định. Ngược lại, những trẻ sống trong gia đình thường xuyên có mâu thuẫn, thiếu sự yêu thương hoặc bị la mắng sẽ có nguy cơ cao bị trầm cảm.
- Sự áp đặt từ cha mẹ: Khi trẻ bị cha mẹ can thiệp quá sâu vào đời sống riêng tư và sở thích cá nhân, trẻ dễ cảm thấy bị gò bó và không thoải mái. Sự thiếu tôn trọng này có thể làm trẻ trở nên dễ cáu giận, có xu hướng phản kháng, tạo ra khoảng cách tâm lý với cha mẹ, và tăng nguy cơ trầm cảm.
- Thay đổi môi trường sống: Sự thay đổi môi trường sống có thể khiến trẻ gặp khó khăn trong việc thích nghi. Điều này ảnh hưởng đến các mối quan hệ xã hội và quá trình học tập, dễ dẫn đến trầm cảm.
- Cú sốc tâm lý: Những trải nghiệm chấn động tâm lý như mất người thân, lạm dụng tình dục, kết quả học tập kém, bố mẹ ly hôn, hoặc bạo lực gia đình có thể gây ra những cú sốc tâm lý nghiêm trọng cho trẻ, khiến trẻ khép mình và dễ rơi vào trầm cảm.
- Yếu tố di truyền: Trẻ em có tiền sử gia đình bị trầm cảm có nguy cơ cao mắc bệnh này. Khoảng 40% các trường hợp trầm cảm ở trẻ em liên quan đến yếu tố di truyền, và nguy cơ này cao hơn gấp ba lần so với những trẻ không có người thân bị trầm cảm.
Xem thêm: Cảnh báo ám ảnh sợ xã hội ở trẻ em
4. Triệu chứng trầm cảm ở trẻ em
Trầm cảm ở trẻ em được thể hiện dưới nhiều dạng khác nhau và có những đặc điểm riêng biệt so với người lớn. Dưới đây là các triệu chứng phổ biến:
Khí sắc giảm (Khí sắc trầm cảm)
Trẻ em bị trầm cảm thường có biểu hiện buồn bã kéo dài, với nét mặt đơn điệu, ít cười, và thường xuyên cảm thấy buồn chán. Một số trẻ có thể che giấu cảm xúc buồn bã của mình nhưng thể hiện qua việc giảm chú ý, dễ cáu gắt hoặc khó chịu. Trẻ vị thành niên có xu hướng biểu hiện khí sắc trầm cảm qua sự kích thích và dễ nổi giận hơn là buồn bã.
Mất hứng thú hoặc sở thích
Trẻ mất hứng thú với hầu hết các hoạt động mà trước đây từng yêu thích, chẳng hạn như chơi thể thao, vẽ tranh hoặc chơi đồ chơi,… Trẻ có thể không còn muốn tham gia các hoạt động xã hội hoặc từ chối tham gia các trò chơi mà trước đây rất thích.
Thay đổi cân nặng
Trẻ em bị trầm cảm thường có cảm giác ăn không ngon miệng, dẫn đến ăn ít hoặc thậm chí nhịn ăn. Điều này có thể dẫn đến dẫn đến sụt cân nhanh chóng hoặc không tăng cân như các trẻ cùng lứa tuổi.
Một số trẻ lại có thể tăng cảm giác thèm ăn, đặc biệt là thèm đồ ngọt, dẫn đến tăng cân và có nguy cơ béo phì.
Rối loạn giấc ngủ
Mất ngủ là triệu chứng phổ biến nhất, gặp ở 95% số trẻ bị trầm cảm. Trẻ thường khó đi vào giấc ngủ hoặc thức giấc nhiều lần trong đêm. Một số ít trường hợp trẻ có thể ngủ quá nhiều, lên đến 12-14 giờ mỗi ngày, làm ảnh hưởng đến học tập và các mối quan hệ xã hội.
Kích động hoặc vận động tâm thần chậm chạp
Trẻ có thể liên tục đi lại, hoạt động không mục đích rõ ràng. Ngược lại, một số trẻ lại trở nên chậm chạp trong vận động và lời nói, giọng nói nhỏ, ít nội dung, thậm chí có thể dẫn đến tình trạng im lặng hoàn toàn.
Mệt mỏi hoặc mất năng lượng
Trẻ em trầm cảm thường cảm thấy kiệt sức và mệt mỏi mà không rõ lý do. Trẻ có thể mất nhiều thời gian để thực hiện các hoạt động hàng ngày như đánh răng, rửa mặt, hoặc thay quần áo. Sự mệt mỏi này thường trầm trọng hơn vào buổi sáng và có thể cải thiện nhẹ vào buổi chiều.
Cảm giác vô dụng hoặc tội lỗi
Trẻ thường có cảm giác mình vô dụng, không làm được việc gì tốt, hoặc trở thành gánh nặng cho gia đình. Trẻ có thể cảm thấy tội lỗi về những sai lầm nhỏ trong quá khứ và những cảm giác này có thể dẫn đến ý nghĩ muốn tự tử.
Khó tập trung hoặc thiếu quyết đoán.
Trẻ em trầm cảm thường gặp khó khăn trong việc tập trung vào các nhiệm vụ hàng ngày, chẳng hạn như làm bài tập hoặc đọc sách. Trẻ có thể quên những việc vừa mới làm, gặp khó khăn trong việc đưa ra quyết định, dù đó chỉ là những quyết định đơn giản như chọn quần áo để mặc.
Ý nghĩ muốn chết hoặc hành vi tự sát
Nhiều trẻ bị trầm cảm có ý nghĩ về cái chết, và một số trường hợp có thể phát triển ý định hoặc hành vi tự sát. Trẻ có thể nói về ý định tự tử, viết thư vĩnh biệt, hoặc thực hiện những hành động bất thường như tặng đi những vật dụng yêu thích.
5. Chẩn đoán trầm cảm ở trẻ em
Việc chẩn đoán trầm cảm ở trẻ em phải dựa trên các tiêu chuẩn cụ thể của DSM-5 (Sổ tay Chẩn đoán và Thống kê các Rối loạn Tâm thần, phiên bản thứ 5) và cần phân biệt với một số tình trạng có triệu chứng tương tự.
5.1. Tiêu chuẩn chẩn đoán trầm cảm ở trẻ em (Theo DSM-5)
Trẻ được chẩn đoán là trầm cảm khi đáp ứng các tiêu chuẩn của DSM-5 (2013), cụ thể:
Trẻ em phải có ít nhất năm triệu chứng xuất hiện trong thời gian tối thiểu hai tuần. Trong đó, bắt buộc phải có ít nhất một trong hai triệu chứng chính là:
- Khí sắc giảm (biểu hiện bằng cảm giác buồn bã hoặc cáu kỉnh).
- Mất hứng thú hoặc sở thích đối với hầu hết các hoạt động.
Ngoài ra, trẻ cần phải có ít nhất bốn triệu chứng trong các triệu chứng sau:
- Giảm cân đáng kể hoặc tăng cân mà không có lý do rõ ràng (thay đổi hơn 5% trọng lượng cơ thể trong một tháng).
- Rối loạn giấc ngủ (mất ngủ hoặc ngủ quá nhiều).
- Kích động hoặc vận động tâm thần chậm chạp
- Mệt mỏi hoặc mất năng lượng.
- Cảm giác vô dụng hoặc tội lỗi quá mức.
- Khó tập trung hoặc thiếu quyết đoán.
- Ý nghĩ muốn chết hoặc hành vi tự sát
Đồng thời, các triệu chứng cần đáp ứng các điều kiện sau:
- Các triệu chứng phải gây ra sự đau khổ đáng kể hoặc làm suy giảm nghiêm trọng các hoạt động xã hội, học tập hoặc các hoạt động quan trọng khác.
- Các triệu chứng này không được liên quan đến một rối loạn lưỡng cực hỗn hợp.
- Các triệu chứng không phải là hậu quả của lạm dụng chất kích thích (như ma túy) hoặc tình trạng bệnh lý chung (ví dụ suy giáp).
- Các triệu chứng không phải là phản ứng bình thường khi mất đi người thân, nếu có thì phải kéo dài và nghiêm trọng hơn.
5.2. Chẩn đoán phân biệt
Triệu chứng trầm cảm ở trẻ có thể dễ gây nhầm lẫn với một số tình trạng sau đây:
- Lạm dụng chất gây nghiện: Nếu có hiện tượng lạm dụng chất gây nghiện, cần xác định rõ liệu trầm cảm có xuất hiện trước khi lạm dụng chất hay không. Điều này giúp chẩn đoán độc lập về trầm cảm và cần điều trị đồng thời cả hai tình trạng để cải thiện kết quả.
- Rối loạn thích ứng với trầm cảm: Các triệu chứng bắt đầu trong vòng ba tháng từ khi có tác nhân gây căng thẳng và không kéo dài hơn sáu tháng sau khi tác nhân này biến mất.
- Loạn khí sắc: Một dạng trầm cảm mãn tính nhưng nhẹ hơn, đặc trưng bởi khí sắc giảm hoặc cáu kỉnh xuất hiện liên tục trong ít nhất một năm, kèm theo ít nhất hai triệu chứng như thay đổi cảm giác thèm ăn, khó ngủ, mệt mỏi, tự ti, kém tập trung, khó đưa ra quyết định, và cảm giác tuyệt vọng. Khoảng 70% trẻ mắc loạn khí sắc có nguy cơ phát triển thành trầm cảm chủ yếu.
- Rối loạn lưỡng cực: Mặc dù ít gặp nhưng khoảng 40% trẻ em bị rối loạn lưỡng cực bắt đầu bằng một giai đoạn trầm cảm. Cần theo dõi kỹ để phát hiện sự xuất hiện của rối loạn lưỡng cực.
6. Điều trị trầm cảm trẻ em
Tuỳ thuộc vào tình trạng cụ thể của từng bệnh nhân mà bác sĩ sẽ chỉ định điều trị bằng thuốc hoặc liệu pháp tâm lý hoặc kết hợp cả hai để mang lại kết quả tốt nhất.
6.1. Điều trị bằng thuốc
Với trẻ em từ 14 tuổi trở xuống
Việc sử dụng thuốc chống trầm cảm cho trẻ em cần thận trọng vì hiệu quả và an toàn của thuốc có thể khác biệt so với người lớn. Thuốc chống trầm cảm ba vòng không được khuyến nghị cho trẻ em vì không hiệu quả và có nhiều tác dụng phụ.
Hiện nay, Fluoxetine là loại thuốc chống trầm cảm thuộc nhóm SSRI (Selective Serotonin Reuptake Inhibitors) duy nhất được Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) chấp thuận để điều trị trầm cảm ở trẻ em từ 8 đến 17 tuổi. Liều khởi đầu thường là 10 mg/ngày, sau đó có thể tăng lên 20 mg/ngày tùy vào đáp ứng của trẻ.
Thời gian điều trị:
- Đợt trầm cảm đầu tiên: Điều trị tối thiểu 12 tháng, sau đó giảm liều dần trong 6-8 tuần để tránh hội chứng cai thuốc.
- Đợt trầm cảm thứ hai: Điều trị ít nhất một năm.
- Đợt trầm cảm thứ ba trở lên hoặc các trường hợp trầm cảm có loạn thần hoặc ý định tự sát: Điều trị suốt đời.
Các tác dụng phụ thường gặp của fluoxetine bao gồm bồn chồn, chóng mặt, buồn ngủ hoặc khó ngủ, rối loạn tiêu hóa, đau đầu, và run tay. Để giảm tác dụng phụ, có thể kết hợp với benzodiazepin liều thấp trong tháng đầu điều trị.
Với trẻ vị thành niên (15-17 tuổi)
Các loại thuốc thường được sử dụng gồm:
- Clomipramine: Là thuốc chống trầm cảm ba vòng có tác dụng chủ yếu trên hệ serotonin và có hiệu quả cao trong điều trị các rối loạn ám ảnh. Liều khởi đầu là 25 mg/ngày, sau đó tăng dần. Tác dụng phụ chủ yếu là buồn nôn, nôn, đầy bụng.
- Mirtazapin: Tác dụng trên hệ serotonin và adrenalin, ít tác dụng phụ. Thường dùng liều 30 mg/ngày, uống vào buổi tối, phù hợp cho bệnh nhân có lo âu, mất ngủ, chán ăn.
- Fluoxetine, Paroxetin, Sertralin: Các loại thuốc này cũng được sử dụng cho vị thành niên, với liều lượng tương tự như người lớn. Các tác dụng phụ và cách dùng tương tự như fluoxetine.
6.2. Liệu pháp tâm lý
Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT): Hiệu quả đối với trầm cảm ở trẻ em mức độ nhẹ đến trung bình. Phương pháp này giúp trẻ thoát khỏi cái nhìn tiêu cực về bản thân, quá khứ, và tương lai, cũng như loại bỏ các ý nghĩ sai lệch. Liệu pháp hành vi thường có hiệu quả kém khi sử dụng một mình. Nên kết hợp với điều trị bằng thuốc để đạt hiệu quả tốt nhất.
Liệu pháp tâm lý cá nhân: Giúp trẻ giải quyết các vấn đề liên quan đến sự đau buồn, thay đổi vai trò trong các mối quan hệ giữa các cá nhân, hoặc các thiếu hụt kỹ năng giao tiếp xã hội.
Tư vấn cho trẻ và cha mẹ: Bao gồm việc giáo dục trẻ về kỹ năng đối phó, giải quyết vấn đề, xung đột, kỹ năng xã hội, và kỹ thuật thư giãn. Đồng thời, cha mẹ cũng được hướng dẫn về những kỳ vọng thực tế và cách giao tiếp phù hợp với lứa tuổi của trẻ.
7. Một số câu hỏi thường gặp
Dưới đây là phần trả lời của chuyên gia về một số câu hỏi thường gặp liên quan tới trầm cảm ở trẻ em.
Trầm cảm ở trẻ em có khác gì so với trầm cảm ở người lớn?
Mặc dù trầm cảm ở trẻ em và người lớn có nhiều điểm tương đồng, nhưng trẻ em thường có các biểu hiện khác như dễ cáu kỉnh thay vì buồn bã, khó tập trung học tập và có thể gặp các triệu chứng cơ thể như đau bụng hoặc đau đầu.
Bạo lực học đường có thể gây trầm cảm ở trẻ em không?
Bạo lực học đường là một trong những nguyên nhân chính gây trầm cảm ở trẻ em. Nạn nhân của bạo lực thường có xu hướng che giấu cảm xúc, sống khép kín và dễ dẫn đến trầm cảm.
Cha mẹ nên làm gì khi nghi ngờ con mình bị trầm cảm?
Khi nghi ngờ con mình bị trầm cảm, cha mẹ nên đưa trẻ đến gặp chuyên gia tâm lý hoặc bác sĩ để được chẩn đoán và điều trị kịp thời. Đồng thời, tạo điều kiện cho trẻ chia sẻ cảm xúc và cảm thấy được hỗ trợ.
Thuốc chống trầm cảm có an toàn cho trẻ em không?
Một số thuốc chống trầm cảm như fluoxetine đã được FDA chấp thuận để điều trị trầm cảm ở trẻ em và vị thành niên. Tuy nhiên, việc sử dụng thuốc cần được theo dõi chặt chẽ bởi bác sĩ để đảm bảo an toàn và hiệu quả.
Khi nào nên tìm kiếm sự hỗ trợ từ chuyên gia tâm lý cho trẻ?
Cha mẹ nên tìm kiếm sự hỗ trợ từ chuyên gia tâm lý nếu nhận thấy trẻ có các triệu chứng trầm cảm kéo dài hơn 2 tuần, có dấu hiệu tự tử hoặc nếu các triệu chứng ảnh hưởng đến cuộc sống hàng ngày của trẻ.
Trẻ em bị trầm cảm cần điều trị trong bao lâu?
Thời gian điều trị trầm cảm ở trẻ em có thể kéo dài từ vài tháng đến vài năm, tùy thuộc vào mức độ nghiêm trọng và số lần tái phát. Việc theo dõi và điều trị liên tục là rất cần thiết để đảm bảo trẻ phục hồi hoàn toàn.
Trầm cảm ở trẻ em có tái phát không?
Trầm cảm ở trẻ em là một rối loạn có khả năng tái phát. Khoảng 70% trẻ bị trầm cảm sẽ tái phát trong vòng 5 năm sau cơn trầm cảm đầu tiên.
Trẻ em bị trầm cảm có thể học tập bình thường không?
Trẻ bị trầm cảm thường gặp khó khăn trong học tập do giảm khả năng tập trung, mất hứng thú và giảm năng lượng. Tuy nhiên, với sự hỗ trợ và điều trị phù hợp, trẻ có thể cải thiện khả năng học tập.
Trầm cảm ở trẻ em có thể tự khỏi không?
Trầm cảm ở trẻ em thường không tự khỏi nếu không được điều trị. Can thiệp sớm là cần thiết để giúp trẻ vượt qua tình trạng này.
Trầm cảm ở trẻ em là vấn đề không thể xem nhẹ, đòi hỏi sự quan tâm đặc biệt từ gia đình và cộng đồng. Việc nhận diện sớm các triệu chứng và can thiệp kịp thời là chìa khóa để giúp trẻ vượt qua giai đoạn khó khăn này. Đừng ngần ngại tìm kiếm sự hỗ trợ từ chuyên gia tâm lý khi cần thiết, vì sức khỏe tinh thần của trẻ là nền tảng cho sự phát triển hạnh phúc và lành mạnh trong tương lai.
