Những năm tháng đầu đời của trẻ là khoảng thời gian trẻ tìm hiểu thế giới xung quanh bằng cách sờ, nhìn, lắng nghe và dùng tay để chạm vào đồ vật. Nắm bắt được đặc điểm phát triển tâm lý, nhận thức của trẻ giúp ba mẹ hiểu con hơn và có những phương pháp giáo dục phù hợp. Trong bài viết dưới đây, cùng Orihap tìm hiểu đặc điểm phát triển nhận thức trẻ 1 đến 3 tuổi nhé.
Đặc điểm phát triển nhận thức trẻ 1 đến 3 tuổi
Quá trình nhận thức cảm xúc xã hội và kỹ năng nhận thức bản thân diễn ra mạnh nhất trong giai đoạn trẻ từ 1 đến 3 tuổi. Để không bỏ lỡ dấu mốc phát triển nhận thức quan trọng này, theo dõi ngay các đặc điểm phát triển nhận thức trẻ 1 đến 3 tuổi dưới đây.
Sự bắt chước
Theo Piaget, khả năng bắt chước theo các hành động của người khác ở trẻ em là một trong những biểu hiện của sự phát triển nhận thức.
Có thể dễ dàng nhận ra rằng, chơi với đồ vật ở đứa trẻ 1–3 tuổi là sự bắt chước những hành động của mọi người xung quanh mà trẻ cảm nhận được. Tuy nhiên những mầm mống ban đầu của hành vi bắt chước đã bắt đầu hình thành ở trẻ sơ sinh.
Trong vòng 2 tháng sau khi sinh trẻ có thể bắt chước theo những biểu hiện nét mặt của người nói chuyện trực tiếp với trẻ. Sau đó, các nhà nghiên cứu thấy rằng, sự bắt chước điệu bộ, nét mặt ở trẻ sơ sinh mất đi vào tháng thứ 2, thứ 3 và tiếp tục được phục hồi chỉ sau một vài tháng (Meltzoff, Moore, 1989).
Đến tháng thứ 3, thứ 4, quan sát trẻ và mẹ của chúng nói chuyện với nhau, chúng ta có cảm giác dường như trẻ đang bắt chước lại lời nói của mẹ. Các bà mẹ dường như cũng bắt chước theo những âm thanh phát ra từ miệng con. Vì vậy, khó mà nhận biết được giữa mẹ và đứa trẻ thì ai bắt chước ai.
Đến tháng thứ 6, thứ 7 khả năng bắt chước các cử chỉ, hành động của người lớn ở trẻ càng hoàn thiện hơn, lúc đầu trẻ chỉ bắt chước các cử chỉ thường xuyên lặp đi lặp lại một cách có hệ thống của người lớn, như: xòe, nắm tay, chỉ tay về phía vật. Đến tháng thứ 9, trẻ có thể bắt chước theo những cử chỉ, hành động phải dùng cả hai tay như đập hai vật vào nhau.
Khoảng 2 tuổi, trẻ có khả năng bắt chước theo các cử chỉ hành động của người lớn mà trẻ đã nhìn thấy trước đó. Lúc đầu trẻ chỉ bắt chước theo những hành động mà chúng muốn bắt chước. Về sau trẻ bắt chước theo cả những hành động mà bố mẹ yêu cầu, như đánh răng hay ăn bằng thìa. Thậm chí một số trẻ nhanh chóng tập làm quen được với việc đi bộ là do bắt chước theo những đứa trẻ lớn hơn.
Tri giác
Có thể nói rằng trong tất cả các quá trình nhận thức (tri giác, tư duy, trí nhớ, chú ý…) thì sự phát triển tri giác chiếm ưu thế nhất ở trẻ em từ 1 đến 3 tuổi. Điều này thể hiện ở sự phụ thuộc của các quá trình tâm lý khác vào khả năng tri giác của trẻ.
Mọi hành vi của trẻ đều gắn liền với những gì trẻ trực tiếp tri giác trong hiện tại, còn tất cả những gì nằm ngoài trường tri giác của trẻ đều không có ý nghĩa gì lắm đối với trẻ.
Ví dụ, nếu người mẹ dặn một đứa con 2 tuổi ngồi yên trên ghế đợi mẹ một lúc, thì ngay khi người mẹ đi khỏi, trẻ lập tức bị lôi cuốn bởi những cảnh vật xung quanh trong trường tri giác của nó và bắt đầu làm những gì nó thích. Vì vậy, nhiệm vụ ngồi yên trên ghế một mình đợi mẹ là không thể thực hiện được đối với đứa trẻ 2 tuổi.
Bên cạnh tri giác thị giác, tri giác thính giác cũng phát triển mạnh. Trẻ nhỏ rất nhạy cảm với các âm thanh ngôn ngữ của tiếng mẹ đẻ. Giai điệu của những bài hát ru, các bản nhạc, tiếng kêu của các con vật đều là những âm thanh thú vị, lôi cuốn sự chú ý của trẻ. Trẻ cũng phân biệt được và hay bắt chước những âm thanh này.
Một điểm đặc biệt của tri giác ở lứa tuổi này là màu sắc xúc cảm của tri giác. Đi kèm với tri giác luôn là những phản ứng xúc cảm (vui sướng, ngạc nhiên, sợ hãi…).
Trẻ tri giác những gì nó thích và hành động theo ý thích đó. Có thể nói, cảm xúc là cầu nối cho sự thống nhất giữa tri giác và vận động. Ví dụ, trẻ nhìn thấy một đồ vật và rất thích thú, muốn lấy đồ vật đó dẫn đến hành động lấy đồ vật, mày mò, khám phá.
Vugôtxki đã miêu tả sự thống nhất đó như sau: Ở trẻ em từ 1 đến 3 tuổi, tri giác mang đậm màu sắc cảm xúc sẽ trực tiếp chuyển thành hành động.
Tưởng tượng
Trẻ từ 6 đến 12 tháng tuổi bắt đầu tưởng tượng, có nghĩa là trẻ bắt đầu hình dung ra các vật, hiện tượng. Tưởng tượng ở trẻ phát triển trải qua một loạt các giai đoạn:
Từ 11–12 tháng tuổi
Hầu hết trẻ được 1 năm tuổi có thể tưởng tượng ra là chúng đang ăn, đang uống hoặc đang ngủ, hay nói cách khác trẻ tưởng tượng các hành động quen thuộc dưới hình thức các hình ảnh.
Trẻ tưởng tượng ra các tình huống và dùng chính cơ thể mình để diễn tả chúng. Ví dụ: trẻ có thể giả vờ là đang ngủ và nằm cuộn tròn trên tấm thảm, trẻ mô tả một cái nhà to bằng cách khoát hai cánh tay rộng ra hai bên.
Khi lớn hơn trẻ thường xuyên sử dụng đồ chơi và các đồ vật khác cho các trò chơi tưởng tượng.
Từ 15 đến 18 tháng
Trẻ từ 15 đến 18 tháng tuổi đã biết cho búp bê ăn bằng thìa, bát đĩa đồ chơi.
Từ 20 đến 26 tháng tuổi
Trẻ từ 20 đến 26 tháng tuổi có thể tưởng tượng được một vật là một vật gì đó khác.
Ví dụ, trẻ có thể dùng cái chổi làm ngựa, cái lá dùng làm bát đĩa, giấy dùng làm tiền, bàn tay làm gương soi, khúc gỗ làm khẩu súng sàn nhà trở thành bể bơi. Các hình thức tưởng tượng như thế ở trẻ thể hiện sự phát triển nhận thức. Trẻ chỉ dùng một vật thay thế cho một vật khác khi nhận ra sự giống nhau nhất định về hình thức bên ngoài giữa các vật.
Mặc dù trẻ đã có khả năng nhớ không chủ định cái gì đó, nhưng phần lớn trí nhớ của trẻ vẫn dựa trên tri giác và dường như là sự tiếp diễn của tri giác, chứ chưa phải trí nhớ dựa trên những hình ảnh, kinh nghiệm cũ.
Tư duy
Dạng tư duy cơ bản của trẻ em lứa tuổi này là tư duy trực quan hành động, loại tư duy được thể hiện qua các hành động định hướng bên ngoài, và chỉ diễn ra trong quá trình hoạt động trực tiếp với đồ vật.
Giai đoạn này, trẻ rất tích cực khám phá những mối liên hệ mới mẻ, thú vị đối với trẻ. Ví dụ: Trẻ muốn biết điều gì sẽ xảy ra khi bật công tắc đèn hay bấm các nút của điều khiển ti vi.
Như phần trước chúng ta đã nói, tri giác và hành động là cơ sở cho sự phát triển những hành động phối hợp có cấu trúc phương tiện – mục đích như: kéo rổ lại gần để lấy quả bóng, đi lại phía mép giường gần quả bóng hơn để với lấy nó. Những hình thức sơ khai này của tư duy trực quan hành động xuất hiện vào cuối năm thứ nhất, tuy nhiên đó chưa phải là hành động tư duy thực sự.
Tư duy thực sự được coi là bắt đầu xuất hiện khi trẻ có khả năng tìm ra các mối quan hệ chưa có sẵn để giải quyết một nhiệm vụ thực tiễn mới. Đó là khả năng phát hiện ra những mối quan hệ, liên hệ giữa các sự vật, hiện tượng mà trước đó trẻ chưa biết.
Ví dụ, khi quả bóng lăn vào gầm giường, thoạt đầu trẻ cố với bằng tay – không được, vòng sang mép giường khác cũng không được, loay hoay một lúc, trẻ đành bỏ cuộc.
Tình huống này lặp lại một vài lần. Cho đến một hôm, trẻ bỗng “chợt nghĩ ra” cách lấy cái que mà bố vẫn hay dùng để khều móc áo đang để cạnh giường để khều quả bóng. Trẻ rất vui sướng khi lấy được bóng bằng cách này, rất thích thú với khám phá mới.
Hành động này là hành động tư duy, chứng tỏ trẻ đã phát hiện được mối quan hệ giữa cái que và quả bóng, vốn tồn tại độc lập, để giải quyết vấn đề. Loại tư duy này có cả ở những động vật bậc cao mà chúng ta có thể quan sát trong các thi nghiệm của các nhà tâm lý học Gestal.
Thời điểm đứa trẻ chợt nghĩ ra một cách hành động mới trong một tình huống cụ thể nào đó là những thời điểm rất thú vị. Nó rất gần với trạng thái “bùng hiểu” sẽ còn xuất hiện nhiều lần trong cuộc đời con người.
Mắt trẻ sáng lên, trẻ hăm hở hành động và nỗ lực vượt khó để đạt mục tiêu. Nếu thành công, trẻ rất vui và sẽ lặp lại cách giải quyết vấn đề vào những tình huống tương tự khác.
Có thể nói, trong một số trường hợp, trẻ phát hiện ra các mối quan hệ giữa các sự vật một cách ngẫu nhiên trong quá trình hoạt động với đồ vật. Tuy nhiên, trong đa số các trường hợp, trẻ phát hiện ra các mối quan hệ này nhờ quan sát và bắt chước người lớn, hoặc nhờ người lớn tạo điều kiện gợi mở.
Ví dụ, trong trường hợp trên, nếu có người lớn bên cạnh, trẻ thường kéo tay người lớn đề nghị lấy bóng. Người lớn có thể ứng xử thế nào trong trường hợp này?
- Cách thứ nhất: nếu thấy người lớn lấy que khều bóng hộ trẻ mà không giải thích gì thêm thì lần sau, khi bóng lăn vào gầm giường trẻ lại nhờ người lớn lấy. Nếu tất cả những lần sau, người lớn vẫn khều bóng hộ trẻ thì đứa trẻ sẽ i lại và không có cơ hội tự khám phá.
- Cách thứ hai: người lớn lấy que khều bóng, đồng thời cho trẻ cùng cầm que khều với mình, vừa khều vừa giải thích, thì lần sau trẻ có xu hướng bắt chước lấy que khều bóng. Đầu tiên là bắt chước, dần dần trẻ sẽ tìm ra mối liên hệ giữa que và bóng trong quá trình thực hiện hành động này.
- Cách thứ ba: người lớn giả vờ suy nghĩ tìm cách lấy bóng, lúc dùng tay, lúc dùng chân với bóng nhưng đều không được, trẻ sẽ rất thích thú quan sát và cùng tham gia hành động với người lớn.
Để khích lệ trẻ tích cực suy nghĩ và hành động, người lớn không nên làm hộ trẻ luôn, mà chỉ nên gợi mở đến mức độ nhất định, còn thì để trẻ tự tìm tòi khám phá, hoặc dẫn dắt trẻ cùng phát hiện ra cách giải quyết vấn đề.
Theo Piaget, khi trẻ có những hành động xác lập các mối quan hệ chưa có sẵn để đạt mục tiêu là ở trẻ đã xuất hiện sơ đồ hành động trong đầu óc trước khi hành động thật.
Ông mô tả một tình huống với con trai Loren của mình: Loren ngồi trước bàn, Piaget đặt trước cậu bé mẩu bánh mì xa tới mức cậu bé không với được bằng tay. Piaget đặt bên phải cậu bé một cái que dài khoảng 25cm.
Đầu tiên Loren thử lấy mẩu bánh bằng tay nhưng không với tới, sau đó cậu không thử làm như thế nữa. Một lần nữa nhìn mẩu bánh, sau đó nhìn sang cái que, với lấy cái que và dùng nó để với mẩu bánh.
Trẻ 1–2 tuổi
Theo Piaget, ở đoạn tuổi 1–2 tuổi, trẻ đã có khả năng tưởng tượng trong đầu những thay đổi vị trí của vật dù trẻ không (trực tiếp) nhìn thấy, và dùng những khả năng tưởng tượng trí óc, hay có thể nói là những suy đoán trong đầu để tìm kiếm những vật bị giấu.
Ví dụ, người lớn và trẻ ngồi đối diện nhau, nếu người lớn cho trẻ nhìn thấy một vật trong lòng bàn tay, sau đó giấu tay ra sau lưng, bí mật thả đồ vật ở sau lưng, rồi đưa tay về trước mặt trẻ. Trẻ sẽ mở bàn tay của người lớn ra, nếu không thấy đồ vật trong lòng bàn tay thì trẻ sẽ tìm đồ vật ở sau lưng người lớn. Điều này chứng tỏ, trẻ có suy đoán trong đầu là người lớn đã bỏ đồ vật ở phía sau lưng.
Trẻ rất thích chơi các trò chơi tìm kiếm hay trốn tìm do người lớn nghĩ ra. Trẻ rất tự hào vì tìm thấy đồ vật bị giấu ở những trò chơi này. Người lớn cần dành thời gian chơi với trẻ, có thể làm cho trò chơi phức tạp hơn một chút và khen ngợi để kích thích tính tích cực của trẻ.
Trẻ 2 tuổi trở lên
Từ 2 tuổi, trẻ bước vào giai đoạn tiền thao tác theo lý thuyết của Piaget, khối lượng biểu tượng trí óc được trẻ sử dụng để diễn tả các đối tượng và sự kiện xung quanh tăng vọt.
Biểu tượng là cái dùng để thay thế một cái gì đó khác. Theo Piaget, khả năng dùng biểu tượng rõ nét nhất là việc sử dụng ngôn ngữ. Ví dụ, từ “cái cốc” dùng để chỉ vật có thể đựng nước dùng để uống, “cái ghế” dùng để chỉ một vật có mặt phẳng dùng để ngồi.
Ngoài ra, trẻ còn dùng vật này để thay thế vật khác trong trò chơi. Ví dụ, trẻ dùng cái chổi làm xe máy, giấy vụn làm thức ăn, búp bê làm em bé, các khúc gỗ làm đoàn tàu, cho búp bê ăn cháo “giả vờ”…
Mỗi dạng biểu tượng trên đều bắt đầu xuất hiện từ khoảng 2 tuổi, nhưng chúng sẽ còn phát triển mạnh và hoàn thiện trong những năm tiếp theo. Như vậy, nhờ tích cực hoạt động và nhờ có sự hướng dẫn của người lớn, trẻ dần khám phá các mối liên hệ giữa nhiều sự vật hiện tượng lĩnh hội các phương thức hành động với chúng.
>>> Xem thêm: Phương pháp phát triển ngôn ngữ cho trẻ mầm non
Sau đó, trẻ chuyển sang thiết lập các mối quan hệ tương tự trong những điều kiện mới. Đứa trẻ càng được khích lệ hoạt động tích cực và giao tiếp với người lớn thì càng có điều kiện cho sự phát triển tư duy.
Trong giai đoạn từ 1 đến 3 tuổi, tư duy hành động của trẻ phát triển mạnh, trẻ hăng say hoạt động, chồng các khối gỗ từ to đến nhỏ thành hình tháp, lồng các con búp bê đồng dạng vào nhau, chọn lấy những đồ chơi cần cho một loại hình trò chơi nào đó ra khỏi hộp đồ chơi…
Hoạt động với nhiều đồ vật tương tự nhau giúp trẻ dần có khả năng so sánh, khái quát, xếp các đồ vật tương tự nhau vào cùng một loại. Điều này rất cần thiết cho sự phát triển tư duy và ngôn ngữ, vì ngôn ngữ và tư duy luôn mang tính khái quát.
Ví dụ, trẻ xếp tất cả những cái cốc khác nhau về chất liệu, hình dáng màu sắc vào một nhóm ở trong đầu và gọi tên chung là “cái cốc”.
Có thể nói, bắt đầu từ thời điểm này, sự phát triển biểu tượng tư duy và ngôn ngữ gắn bó chặt chẽ, không tách rời nhau tạo tiền đề cho sự phát triển tư duy hình tượng và mầm mống cho sự phát triển tư duy ngôn ngữ sau này.
Trẻ 3 tuổi
Bước chuyển từ một đứa trẻ chỉ biết quờ quạng và vớ tất cả những gì xung quanh để đưa vào mồm đến một đứa trẻ 3 tuổi biết nói và suy nghĩ là một bước chuyển lớn. Một nhà tâm lý học trẻ em có nhận xét: một đứa trẻ 3 tuổi có sự phát triển trí tuệ gần với một người lớn hơn là với một đứa trẻ 12 tháng tuổi.
Quả thực, trẻ 3 tuổi đã có thể tỏ thái độ, dùng lời nói để thể hiện những gì đã xảy ra, kể về những sự vật, hiện tượng xung quanh và thậm chí so sánh chúng với nhau. Giai đoạn khủng hoảng tuổi lên 3 rất hay xảy ra vì sự phát triển vượt trội về khả năng nhận thức của bé.
Cuối giai đoạn này ở trẻ bắt đầu có sự chuyển mạnh từ tư duy trực quan trìu tượng, loại tư duy diễn ra nhờ các thao tác so sánh, khái quát các hình ảnh tri giác trong đầu. Đây là bước chuyển vào quan trọng của sự phát triển tư duy diễn ra mạnh mẽ ở trẻ từ 1 – 3 tuổi.
Cách thúc đẩy phát triển nhận thức cho trẻ 1 – 3 tuổi
Thúc đẩy phát triển nhận thức cho trẻ từ 1 – 3 tuổi theo hướng tích cực sẽ giúp trẻ cảm thấy tự tin hơn với những trải nghiệm trong cuộc sống. Ngược lại, nếu nhận thức của bé theo hướng tiêu cực, trẻ sẽ gặp khó khăn trong việc tự chăm sóc bản thân và thiếu tự tin trong các mối quan hệ. Dưới đây là những một số biện pháp giúp trẻ phát triển nhận thức trong giai đoạn từ 1 – 3 tuổi một cách hiệu quả.
Khen ngợi, khích lệ
Khen ngợi, khích lệ là biện phát triển nhận thức hứng thú cho trẻ rất hiệu quả. Khi trẻ làm điều gì đó tốt, dù rất nhỏ nhưng ba mẹ đừng ngần ngại khen ngợi bằng lời nói cụ thể. Lời khen sẽ khiến trẻ thích thú, nhận thức mình đã làm tốt ở điều này và có khuynh hướng phát huy nhiều lần sau đó.
Nếu trẻ đã cố gắng nhưng không hoàn thành nhiệm vụ, thay vì quát mắng hãy khen ngợi sự cố gắng, nỗ lực của trẻ và khích lệ bé làm tốt hơn những lần sau. Điều này sẽ giúp bé không cảm thấy tiêu cực vì bị thất bại, tự tin và cố gắng hơn để hoàn thành nhiệm vụ.
Chơi trò chơi cùng bé
Chơi trò chơi cùng bé không chỉ tăng gắn kết tình cảm mẹ con mà con giúp trẻ cảm thấy sở thích của mình được công nhận và tôn trọng cũng như giúp trẻ cảm nhận được ba mẹ cũng đang hứng thú với những điều trẻ thích.
Ba mẹ có thể cùng bé chơi trò đóng kịch với đồ chơi, chơi tìm kiếm hay trốn tìm…Bạn có thể nâng độ khó của trò chơi lên cao một chút để để kích thích tính tích cực của trẻ.
Đối xử tốt với bản thân và mọi người
Ba mẹ phải làm gương cho trẻ bởi những hành động, thái độ của ba mẹ có ảnh hưởng rất lớn đến trẻ. Hãy luôn giữ thái độ tích cực, đối xử tốt với chính mình, tự thưởng cho mình những lời khen như “Món ăn này hôm nay mình nấu thật ngon”. Bên cạnh đó, bạn cũng nên đối xử tốt với những người xung quanh. Điều này giúp trẻ nhìn vào học hỏi và nhận thức tích cực hơn đối với bản thân mình
Hy vọng những kiến thức bổ ích về đặc điểm phát triển nhận thức trẻ 1 đến 3 tuổi nêu trên sẽ giúp ba mẹ thấu hiểu con hơn. Người thầy tuyệt vời nhất của con chính là ba mẹ. Hãy sử dụng những biện pháp giáo dục phù hợp để giúp trẻ phát triển toàn diện ba mẹ nhé!
